Zen charakteryzuje się jako bezstopniową ścieżkę sutr. Oznacza to, że chociaż system ten nie kładł istotnego nacisku na studiowanie teorii (sutr), to jednak zazwyczaj rozwijał się w środowisku klasztornym, które – najogólniej mówiąc – poważało (lub przynajmniej znało w jakimś stopniu) system sutr i reguły życia mnisiego. Dla porównania tybetański bezstopniowy system duchowy – Dzogczen – rozwijał się intensywnie m.in. w środowisku świeckich joginów, którzy nie byli zobowiązani do przestrzegania celibatu, powstrzymywania się od alkoholu itd. (zasad bliskich życiu mnisiemu).  

System Zen zasadniczo dzieli się na dwie gałęzie – Soto i Rindzai. Wydaje się, że Soto bliskie jest najbardziej pierwotnym nurtom chińskiego Chan, czy też systemowi dhjany funkcjonującemu w Indiach. Rindzai rozwinął się później w oparciu o używanie opowieści o zdarzeniach z życia mistrzów Zen (koanów).

Medytacja szkoły Soto bazowała na koncentracji na oddechu. Mówiąc żargonem Zen obie szkoły za swoją główną zasadę miały „odcinanie myślenia” – Soto odcinało myślenie przy pomocy oddechu, Rindzai – przy pomocy koanu. 

W systemie Soto utrzymuje się Dhjanę (medytacyjne wchłonięcie) poprzez jednopunktowe skupienie myśli na oddechu i utrzymywanie swojej obecności w hara (punkcie siły życiowej dwa palce pod pępkiem).

System Rindzai w zasadzie także może posługiwać się skupieniem na oddechu i punkcie hara, ale dodatkowo posługuje się koanem, który jest pytaniem, na które nie ma logicznej odpowiedzi.

KOAN

Oto przykładowy koan: „Pewien mistrz zapytał ucznia – gdybyś wisiał na drzewie, mając związane ręce i nogi, trzymając się gałęzi jedynie zębami, a na dole przybył by jakiś człowiek i zapytał cię <dlaczego Badhidarma przyszedł z Indii do Chin>, to co byś wtedy zrobił?”

            Znaczenie tego koanu jest następujące. Pytanie „dlaczego Bodhidarma przybył z Indii do Chin” oznacza inaczej „czego nauczał Bodhidarma”, czyli inaczej „jakie jest najgłębsze znaczenie buddyzmu, które przekazuje szkoła Zen?”.
Sytuacja, kiedy ma się związane ręce i nogi i trzyma się gałęzi zębami, oznacza sytuację, w której każde z dwóch wyjść jest problematyczne. W opisanej sytuacji, jeżeli wiszący otworzy usta (by udzielić odpowiedzi), to spadnie i zabije się. Ale jeżeli pytający człowiek byłby bardzo zdeterminowany i silny, to także – w przypadku nie udzielenia żadnej odpowiedzi przez wiszącego – mógłby się rozzłościć i np. go zabić.

Zatem – cokolwiek by nie zrobił wiszący – będzie w bardzo trudnej sytuacji (np. może stracić życie).

            Jednak odpowiedzią na ten koan jest znalezienie takiego stanu umysłu, jaki jest sednem szkoły Zen, odnalezienie tego duchowego doświadczenia, którego nauczał Bodhidarma. Właśnie po to zadaje się koany. Jeżeli praktykujący przetnie w swoim umyśle wszelkie alternatywny i znajdzie się w najgłębszej naturze umysłu, to odnajdzie wymiar, w którym nie ma życia, ani śmierci.

W płaszczyźnie bardziej względnej koan ten ma nauczyć medytującego mocy działania – takiego stanu umysłu, w którym przecina on wszystkie „za i przeciw” i wchodzi „na 100 %” w to, co robi. Czyli, koan ten można by nazwać „koanem determincji”.

Inny przykład klasycznego koanu nazywa się „Mu”. Słowo „mu” zazwyczaj tłumaczy się jako „nie”. Historia jest następująca:

Pewien mistrz Zen (Dżo Dżu) objaśniał mnichom w klasztorze Sutrę (tekst przypisywany Buddzie), w której istnieje wypowiedź Buddy mówiąca, iż w swej istocie wszystko we wszechświecie jest doskonałe, a wszystkie istoty posiadają doskonałą, oświeconą naturę, niczym Budda. W tym czasie obok klasztoru przebiegał schorowany i pokrytymi parchami pies; pewien mnich słuchający wkładu zapytał: „Mistrzu, a czy ten pies, także ma naturę Buddy?” Mistrz odpowiedział „Mu” (nie!)”.

            Pytanie jest zatem takie: skoro Budda powiedział, że wszystko ma oświeconą naturę Buddy, a Dżo Dżu powiedział, że pies jej nie ma, to „co jest prawdą?” Ponadto: „który z tych dwóch nauczycieli ma rację?” oraz „jaka jest prawdziwa natura psa?”.

            Znaczeniem tego koanu jest to, że ludzie niekiedy gubią bezpośredni kontakt z rzeczywistością, przywiązując się jedynie do słów. Dlatego należy odkryć, że choć Budda i mistrz Dżo Dżu użyli całkowicie odmiennych słów, to mówili o tym samym. Aby faktycznie móc postrzec, jaka jest prawdziwa natura psa – należy się bardziej otworzyć na otaczającą rzeczywistość.

SPECYFIKA METOD ZEN 

            Jak widzimy koany wskazują na medytacyjne doświadczenie dhjany, która jest poza słowami. Chodzi o rozwijanie medytacji na najbardziej fundamentalną duchową rzeczywistość, która jest poza logicznym rozumowaniem. W języku zachodnim nazwalibyśmy tę rzeczywistość „Duchem”, jednak Zen zwraca uwagę, że kiedy mówimy Duch, to możemy poprzestać na samym tylko słowie, wcale nie doświadczając tej ostatecznej rzeczywistości. Dlatego szkoła ta używa takich metod, aby maksymalnie zwiększyć szansę, że praktykujący faktycznie doświadczył jakiegoś duchowego przebicia się do głębszych poziomów. Jej metody mają na celu uniemożliwić nadmierne przywiązanie do logicznego rozumowania, prowokując doświadczanie rzeczywistości ponadlogicznej (intuicyjnej, duchowej). Niebezpieczeństwem jest jednak poprzestanie na samej tylko manierze negowania logiki; w takim przypadku nie rozumie się właściwie nauk Zen. Przesłaniem tych nauk nie jest bowiem jakieś dziwactwo i negowanie wartości, ale raczej bezpośrednie wskazywanie na doświadczenie duchowego przebudzenia, jakiego nauczał Budda. 

Dla niektórych osób metody Zen mogą być nieco utrudnieniem, z uwagi na unikanie teoretycznego wyjaśniania, a poleganie bardziej na wskazywaniu na bezpośrednie doznania. Zasadniczo ma to jednak sens, kiedy pracuje się bezpośrednio z doświadczonym mistrzem Zen. W przeciwnym razie potrzebujemy nieco więcej wyjaśnień, aby uchwycić subtelne wewnętrzne znaczenie nauk Zen.

            Jeżeli nie mamy bezpośredniego kontaktu z rozwiniętym wewnętrznie (duchowo) mistrzem Zen, to wtedy możemy polegać na wyjaśnieniach i metodach innych szkół, traktując Zen jako ścieżkę, która niczym witaminy, dodaje naszemu duchowemu rozwojowi dodatkowego uroku i dynamizmu.

Po prostu rozwijając się duchowo i medytując, po jakimś czasie budzi się w nas głębsza intuicja, i wtedy nauki szkoły Zen stają się dla nas coraz bardziej jasne.

            W efektywnym użytkowaniu ścieżki, jaką jest Zen, istotne jest to, abyśmy otworzyli swoje serce. Kiedy siedzimy Zazen, to nie ma być to bowiem jedynie siedzenie naszego ciała, ale doświadczanie „bycia” całej naszej istoty. Pewien chiński nauczyciel (Yogi Chen) zwracał uwagę, że w dawnych Chinach metoda Chan (tzn. siedzenie Zazen) stawała się efektywna, kiedy uczeń doświadczył już pierwszego duchowego wglądu. Wcześniej zazwyczaj próbował on nieco zgłębić te nauki teoretycznie, podążał za jakimś nauczycielem, czy też udawał się do wielu mistrzów na rozmowy. W którymś momencie, w wyniku kontaktu z mistrzem, budziło się w nim spontaniczne, duchowe przeżycie wewnętrznego światła. I właśnie wtedy, z tym doświadczeniem, zasiadał on do Zazen (medytacji siedzącej), aby osiągnąć pełną realizację.

            Dzisiaj oczywiście żyjemy w zupełnie innych warunkach i nie jesteśmy w stanie wiernie odtworzyć okoliczności praktyki Zen w dawnych Chinach. Jednak, czy to traktując Zen jako swoją główną metodę, czy też jako narzędzie uzupełniające, którym się interesujemy dodatkowo – możemy wynieść z kontaktu z metodami Zen wielką inspirację.

            Najlepiej jest spotkać doświadczonego nauczyciela Zen, posłuchać jego nauk, popróbować jego zaleceń. Wtedy możemy wykonywać regularny trening Dhajany (medytacyjnego wchłonięcia) siedząc codziennie np. po 30 min. w Zazen.

METODA ZAZEN

W wyniku takiej obserwacji, z czasem odkrywamy „swą pierwotną twarz” i coraz pełniej doświadczamy „dlaczego Bodhidarma przybył z Indii do Chin”, czyli doświadczamy Chan. Pewną podpórką w tego typu metodzie jest połączenie oddechu np. z jego ciągłym liczeniem (możemy cały czas podczas sesji liczyć oddechy od 1-10).